In search of a lost city: The palimpsest of post-war Tartu in Bernard Kangro’s and Jaan Kaplinski’s novels

https://doi.org/10.54013/kk755a1

Keywords: urban literature, palimpsest, bridges, monuments, Tartu, Bernard Kangro, Jaan Kaplinski, Michel de Certeau

The article focuses on two literary depictions of the city of Tartu as examples of palimpsestic treatment of a city space recovering from major damage incurred in WWII and reshaping itself in the changed political climate of the ensuing Soviet occupation. The novels Tartu (1962) by Bernard Kangro and The Same River (2007) by Jaan Kaplinski feature the same cityscape from around 1960 that the authors have been unable to access directly during the time of writing. The distance is spatial in case of Kangro, whose novel was created in exile, and temporal in case of Kaplinski, whose work was written in the independent Estonia of the 21st century.

The texts are discussed, drawing on the notion of the materiality of memory as well as Michel de Certeau’s ideas concerning the spatial practices of walking in the city. The evocation and mental reviving of surviving as well as vanished structures at the expense of new developments, and highlighting space appropriation by naming stand out among the devices operating in Kangro’s novel. Reflecting on attempts at memory modification through demolishing and erecting public monuments, and searching for ideologically unsuitable pasts in private places are predominant in representing the city palimpsest in Kaplinski’s work.

Using a typology suggested by Certeau, Kangro’s depiction can be characterised by the selective figure of the asyndeton that operates via deletion from the city representation of new developments and Soviet institutions such as the military airfield and the KGB. Kaplinski’s text, however, zooms in on certain elements, such as monuments serving as public and private memory triggers, and expands their significance, thus serving as Certeau’s figure of the synecdoche. Despite approaching it from different directions, both writers reach out for the same unreal city: the superficially lost, yet imperfectly erased Tartu of the 1930s.

 

Ene-Reet Soovik (b. 1968), MA, University of Tartu, Institute of Philosophy and ­Semiotics, editor of the semiotics journal Sign Systems Studies (Jakobi 2, 51014 Tartu), ene-reet.soovik@ut.ee

References

Annus, Epp 2019. Sotskolonialism Eesti NSV-s. Võim, kultuur, argielu. (Heuremata: humanitaarteaduslikke monograafiaid.) Tallinn-Tartu: Tartu Ülikooli Kirjastus.
Assmann, Aleida 1999. Erinnerungsräume. Formen und Wandlungen des kulturellen Gedächtnisses. München: C. H. Beck.
Bulgarin, Faddei 2019. Kirjad Karlova mõisast. Tlk Malle Salupere. Tartu: Ilmamaa.
Burch, Stuart; Smith, David J. 2007. Empty spaces and the value of symbols: Estonia’s ‘War of Monuments’ from another angle. – Europe-Asia Studies, kd 59, nr 6, lk 913-936.
https://doi.org/10.1080/09668130701489139
Certeau, Michel de 2005. Igapäevased praktikad I. Tegemiskunstid. Tlk Mirjam Lepikult. Tartu: Tartu Ülikooli Kirjastus.
Crang, Michael 1998. Cultural Geography. London-New York: Routledge.
Cunningham, Valentine 2002. Zerbombte Städte – Die vorzeitigen Ruinen des Zweiten Weltkriegs. – Ruinenbilder. Toim Aleida Assmann, Monika Gomille, Gabriele Rippl. München: Wilhelm Fink Verlag, lk 105-130.
Dillon, Sarah 2005. Reinscribing De Quincey’s palimpsest: The significance of the palimpsest in contemporary literary and cultural studies. – Textual Practice, kd 19, nr 3, lk 243-263.
https://doi.org/10.1080/09502360500196227
Hollo, Maarja 2016. Romantiline subjekt, mälu ja trauma Bernard Kangro sõjajärgses loomingus. (Dissertationes litterarum et contemplationis comparativae Universitatis Tartuensis 14.) Tartu: Tartu Ülikooli Kirjastus.
Huyssen, Andreas 2003. Present Pasts: Urban Palimpsests and the Politics of Memory. ­Stanford: Stanford UP.
https://doi.org/10.1515/9781503620308
Jauhiainen, Jussi S. 2005. Linnageograafia. Linnad ja linnauurimus modernismist post­modernismini. Tallinn: Eesti Kunstiakadeemia.
Kangro, Bernard 1963. Kivisild. Lund: Eesti Kirjanike Kooperatiiv.
Kangro, Bernard 1996. Tartu. Tallinn: Eesti Raamat.
Kaplinski, Jaan 2007. Seesama jõgi. Tallinn: Vagabund.
Kivi, Raul-Levroit 2017. Arhitekt kui dirigent. Artikleid, projekte, mälestusi. Tartu: Tartu Linna­muuseum.
Kruus, Oskar 2003. Bernard Kangro. Elukäik ja looming. Tallinn: Eesti Raamat.
Kuusk, Pearu 2006. KGB kongide muuseum Tartus. – Estonian World Review 9. VI. https://www.eesti.ca/kgb-kongide-muuseum-tartus/article13475
Lagerkvist, Amanda 2011. Velvet and violence: Performing the mediatized memory of Shanghai’s futurity. – Transversing Transnationalism: The Horizons of Literary and Cultural Studies. Toim Pier Paolo Frassinelli, Ronit Frenkel, David Watson. Amsterdam-New York: Rodopi, lk 33-55.
https://doi.org/10.1163/9789042033085_004
Laur, Mati 2005. Vene võimu all 18. sajandil. – Tartu: Ajalugu ja kultuurilugu. Koost Heivi Pullerits, toim H. Pullerits, Urmas Tõnisson, Allan Liim, Andres Andresen. Tartu: Tartu Linnamuuseum, Ilmamaa, lk 57-65.
Levinson, Sanford 1998. Written in Stone: Public Monuments in Changing Societies. ­Durham-London: Duke University Press.
https://doi.org/10.1215/9781478004349
Lillepõld, Raina 2014. Tühiku tõlgendamine: postsotsialistlik linnaplaneerimine pärast monumentide eemaldamist. – U, nr 16, lk 18-19.
Lotman, Juri; Uspenski, Boriss 1999. Müüt – nimi – kultuur. – J. Lotman, Semiosfäärist. Tlk Kajar Pruul. Tallinn: Vagabund, lk 187-210.
Marksoo, Ann 2005. Linnasiire. – Tartu: Ajalugu ja kultuurilugu. Koost Heivi Pullerits, toim H. Pullerits, Urmas Tõnisson, Allan Liim, Andres Andresen. Tartu: Tartu Linna­muuseum, Ilmamaa, lk 137-157.
Matteus, A[rnold]; Seero, M. 1960. Ehitustegevus. – 20 aastat Nõukogude Tartut. Majandus- ja kultuurielu lühike ülevaade. Toim Raimund Hagelberg. Tartu: Tartu Linna TSN Täitevkomitee Plaanikomisjon, lk 24-31.
Oselin, Tiina 2004. Eesti skulptorid ja nende looming 1950. aastate II poolel ja 1960. aastate I poolel. Ideoloogia ja mehhanismid. Magistritöö. Tartu Ülikool.
Pajur, Ago 2005. 20. sajand. – Tartu: Ajalugu ja kultuurilugu. Koost Heivi Pullerits, toim H. Pullerits, Urmas Tõnisson, Allan Liim, Andres Andresen. Tartu: Tartu Linna­muuseum, Ilmamaa, lk 73-97.
Plesske, Nora 2014. The Intelligible Metropolis: Urban Mentality in Contemporary London Novels. Bielefelt: transcript Verlag.
https://doi.org/10.1515/transcript.9783839426722
Preem, Marti 1996. Tartu ajaloolisest taustast tulenevaid arenguaspekte. – Postimees 23. I.
Raendi, Aili 1980. Tartu ajaloo- ja kultuurimälestised. Tallinn: Eesti Raamat.
Salumets, Thomas 2016. Kujuneda sunnita: mõtestades Jaan Kaplinskit. Tlk Kersti Unt. ­Tallinn: Varrak.
Salupere, Malle 2011. Tuhandeaastane Tartu: nooruse ja heade mõtete linn. Teine, täiendatud trükk. Tartu: Vanemuise Seltsi Kirjastus.
Siilivask, Karl 1960. Nõukogude võimu taaskehtestamine 1940. aastal ja sotsialistliku üles­ehitustöö algus. – 20 aastat Nõukogude Tartut. Majandus- ja kultuurielu lühike ülevaade. Toim Raimund Hagelberg. Tartu: Tartu Linna TSN Täitevkomitee Plaanikomisjon, lk 5-10.
Siilivask, Mart 2006. Tartu arhitektuur 1830-1918. Historitsism ja juugend. Tartu: Rahvusarhiiv.
Soovik, Ene-Reet 2019. Rebenenud linn. II maailmasõja linnamaastikud Bernard Kangro Tartu-tsükli kolmes viimases romaanis. – Methis, kd 19, nr 24, lk 59-84.
https://doi.org/10.7592/methis.v19i24.16198
Tamm, Marek; Halla, Saale 2008. Ajalugu, poliitika ja identiteet. Eesti monumentaalsest mälumaastikust. – Monumentaalne konflikt. Mälu, poliitika ja identiteet tänapäeva ­Eestis. Toim Pille Petersoo, M. Tamm. Tallinn: Varrak, lk 18-50.
Tohvri, Epi 2004. Ehitusmeistrist arhitektiks: G. F. W. Geist Tartu linnaruumi kujundajana 19. sajandi esimesel poolel. – Kunstiteaduslikke Uurimusi / Studies on Art and Architecture, kd 13, nr 3-4, lk 50-74.
Uricchio, William 2012. A palimpsest of place and past. – Performance Research, kd 17, nr 3, lk 45-49.
https://doi.org/10.1080/13528165.2012.696860
Vanemuine 2017 = Vanemuise suur maja – 50! https://www.vanemuine.ee/uudista/vanemuise-suur-maja-50/ (15. IX 2020).
Velsker, Mart; Soovik, Ene-Reet 2017. Cities within a second city: The case of literary Tartu. – Literary Second Cities. Toim Jason Finch, Lieven Ameel, Markku Salmela. Cham: ­Palgrave Macmillan, lk 89-108.
https://doi.org/10.1007/978-3-319-62719-9_5